ประเด็นสำคัญเกี่ยวกับประวัติการสร้างพระกริ่งปวเรศ:

ที่มาและความเชื่อดั้งเดิม:

• • พระกริ่งปวเรศถูกกล่าวถึงว่าเป็น พระกริ่งแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ในสมัยรัชกาลที่ 5
  • ความเชื่อในการสร้างพระกริ่งได้รับอิทธิพลมาจากประเทศกัมพูชา โดยมีจุดเริ่มต้นจาก พระกริ่งปทุมสุริยวงศ์ ซึ่งนำกลับมาจากเมืองเขมร และมีบันทึกอยู่ใน “นิราศนครวัด” ของกรมพระยาดำรงราชานุภาพ
  • เดิมทีเชื่อว่าเป็นพระที่พระเจ้าปทุมสุริยวงศ์สร้างไว้
  • ต่อมา มีหลักฐานที่บ่งชี้ว่าพระกริ่งมีที่มาจากเมืองจีน โดยเฉพาะ พระกริ่งจีนโบราณในสมัยราชวงศ์หมิง ซึ่งเผยแพร่เข้ามานานแล้ว และบางทีอาจหมายถึงพระกริ่งปทุมสุริยวงศ์ด้วย
  • พระกริ่งที่พบที่ปราสาทบาแคงในพนมบาแคง เรียกว่า พระกริ่งบาเก็ง ซึ่งเป็นศิลปะช่างจีนเช่นกัน

• ผู้สืบทอดตำราและวัสดุ:

  • ตำราการสร้างพระกริ่งและโลหะเนื้อนวะได้สืบทอดมาจาก สมเด็จพระพันรัตน์ วัดป่าแก้ว ซึ่งเป็นพระอาจารย์ของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช
  • ตำรานี้เรียกว่า “ตำรามงคลโลหะ”
  • การสร้างพระกริ่งปวเรศมีการผสมแกนชนวนที่เหลือจากการเททองหล่อพระพุทธชินราชและพระพุทธชินสี ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จังหวัดพิษณุโลก นำมารวมกับโลหะ 9 ชนิด (นวโลหะ)

• ลักษณะของเนื้อนวะ:

  • พระกริ่งที่เป็นเนื้อนวะ ผิวจะมีลักษณะ ดำนวล ดำด้าน และเงาเล็กน้อย
  • รอย “ตา มุ้ง” ซึ่งเป็นรอยหดเหี่ยวของเนื้อโลหะ จะเห็นได้ด้วยกล้องกำลังสูง (700x ขึ้นไป) ไม่สามารถมองเห็นได้ด้วยตาเปล่าหรือกล้อง 10x

• วาระการสร้างพระกริ่ง: สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ ทรงสร้างพระกริ่งปวเรศในวาระสำคัญต่างๆ รวม 6 ครั้ง โดยก่อนที่ท่านจะได้รับพระยศ “กรมพระยาปวเรศ” (ซึ่งได้รับในปี พ.ศ. 2417) ท่านคือ “กรมหมื่นบวร รังสีสุริยพันธุ์”

  1. พ.ศ. 2404: ทรงสร้างขึ้นเพื่อทดแทนพระกริ่งทองคำที่หายไปในพระราชพิธีมุรธาภิเษกของพระมหากษัตริย์ (รัชกาลที่ 5)
  2. พ.ศ. 2409: เพื่อถวายรัชกาลที่ 4 ในพระราชพิธีที่รัชกาลที่ 5 ทรงผนวชเป็นสามเณร และเป็นที่ระลึกถึงรัชกาลที่ 4 โดยสร้าง จำนวน 9 องค์
  3. พ.ศ. 2411: เป็นอนุสรณ์ถวายรัชกาลที่ 5 ในพิธีบรมราชาภิเษกขึ้นครองราชย์ครั้งแรก ขณะพระชนมายุ 15 ชันษา
     • สร้างโดยมี เจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) เป็นเจ้าภาพ
     • พระกริ่งรุ่นนี้ ไม่มีเส้นพระศก และ ไม่มีส่วนผสมของเนื้อพระพุทธชินสี แบบครั้งที่ 1 และ 2
     • เนื้อจะเป็น เนื้อสัมฤทธิ์ ซึ่งมี 3 ชนิด คือ สัมฤทธิ์ออกสีแดง, สัมฤทธิ์ออกสีขาว (หรือขาวจัด) และสัมฤทธิ์ออกสีเหลือง
  4. พ.ศ. 2416: สำหรับพระราชพิธีทรงผนวชเป็นพระภิกษุ และบรมราชาภิเษกขึ้นครองราชย์ครั้งที่ 2 ของรัชกาลที่ 5
     • พระกริ่งรุ่นนี้ ไม่มีการบรรจุลูกกริ่ง (เขย่าแล้วไม่มีเสียงกริ่ง)
     • กรมพระยาปวเรศฯ ทรงออกแบบเป็น 2 แบบ หล่อในคราวเดียวกัน
  5. พ.ศ. 2426: เรียกว่า พระกริ่งปราบฮ่อ ร.5
     • กรมพระยาปวเรศฯ ไม่ได้เป็นผู้ออกแบบ
     • ออกแบบโดยช่างสิบหมู่และโหรหลวง
     • มีลักษณะพิเศษคือ ด้านหลังมีคำว่า “ร.5” หล่อติดอยู่
  6. พ.ศ. 2434: เป็นวาระสุดท้ายของการสร้าง สร้างขึ้นเพื่อเป็นอนุสรณ์เมื่อกรมพระยาปวเรศฯ ได้รับการสถาปนาเป็น สมเด็จพระสังฆราชองค์ที่ 8 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
     • กรมพระยาปวเรศฯ ไม่ได้เป็นผู้ออกแบบ
     • ออกแบบโดยช่างสิบหมู่ พระบรมวงศานุวงศ์ และไวยาวัจกรของวัดบวรฯ
     • เนื่องจากมีผู้สร้างและออกแบบหลายคน จึงมี หลายพิมพ์ทรง
     • โลหะที่ใช้ในรุ่นนี้อาจไม่เหมือนกับยุคก่อนหน้า
     • มีการสร้างเพื่อแจกจ่ายแก่ ข้าราชบริพารและพระสกนิกรจำนวนมาก ทำให้รุ่นนี้มีจำนวนมากที่สุด และไม่ระบุจำนวนที่แน่ชัด
     • บางส่วนอยู่ในขันน้ำมนต์และยอดไม้เท้าของท่าน
     • พระกริ่งรุ่นนี้มีความเชื่อมโยงกับพระกริ่งคู่แฝดที่วัดสุทัศน์จัดสร้างในปี 2443 แต่จะแตกต่างกันที่การอุดกริ่ง

• จำนวนการสร้างและข้อสังเกต:

  • ใน 6 ครั้งของการสร้าง พระกริ่งปวเรศมีการระบุจำนวนที่แน่ชัดเพียง 2 ครั้ง รวมกันเพียง 12 องค์ ซึ่งเป็นพระที่สร้างขึ้นเพื่อพิธีสำคัญของพระมหากษัตริย์เท่านั้น
  • มีเพียงครั้งที่ 6 (พ.ศ. 2434) เท่านั้นที่สร้างขึ้นเพื่อฉลองสมณศักดิ์ของกรมพระยาปวเรศฯ และอาจมีการสร้างแจกจ่ายเป็นที่ระลึกแก่ข้าราชบริพารและประชาชนทั่วไป จึงคาดว่ามีจำนวนมากที่สุดในบรรดาวาระทั้งหมด
  • การประทับ “เม็ดงา” (รอยตอกเม็ดเล็กๆ) บนพระกริ่งในสมัยก่อนใช้บ่งบอกจำนวนช่างที่ช่วยกันสร้างและตกแต่งพระ เช่น ตอก 1 เม็ด หมายถึงมีช่าง 2 คนช่วยกันสร้าง, ตอก 3 เม็ด หมายถึงมีช่าง 4 คน, และหากไม่มีการตอกเลย หมายถึงมีช่างเพียงคนเดียวที่สร้าง ตำแหน่งของการตอกเม็ดงาไม่จำเป็นต้องอยู่ในตำแหน่งเดียวกันทุกองค์

• ความสำคัญทางประวัติศาสตร์:

  • การสร้างพระกริ่งปวเรศเป็นไปตามตำราโบราณที่มีหลักการและวิชาการชัดเจน ไม่ได้สร้างขึ้นอย่างสุ่มสี่สุ่มห้า
  • การนำเสนอประวัติศาสตร์นี้ช่วยให้เข้าใจถึงพุทธศิลป์ โลหะที่ใช้สร้าง และวิธีการหล่อโบราณ ซึ่งเป็นจุดสำคัญในการพิจารณาพระกริ่งเหล่านี้